Həm geosiyasi mənzərədə, həm əsas münaqişə tərəflərinin məqsədləri və bu ölkələr daixlindəki siyasi qüvvələrin mövqeyində çox oxşarlıq var.

Aşağıda müxtəlif mənbələr əsasında qısa olaraq SSRİ-nin Əfqanıstana hərbi qüvvələr göndərməsindən əvvəl dünyadakı vəziyyətin təhlili verilib. Bu qısa analiz bu günümüzdə baş verənləri başa düşməyə kömək edəcək.

Beynəlxalq vəziyyət, ABŞ və müttəfiqləri ilə münasibətlərin pisləşməsi SSRİ-nin Əfqanıstanda hərbi əməliyyata başlamaq qərarında əsas rol oynayıb. Amerika Konqresi strateji silahların məhdudlaşdırılması haqqında müqavilə layihəsini rədd etdi və 1979-cu ilin sonunda NATO SSRİ ərazisinə çata bilən “Perşinq” raketlərini Qərbi Almaniyada yerləşdirmək qərarına gəldi. SOVET İTTIFAQININ RƏHBƏRLIYI HESAB EDIRDI KI, BELƏ BIR VƏZIYYƏTDƏ ƏFQANISTAN ÜZƏRINDƏ TAM NƏZARƏTIN YARADILMASI TƏRƏFLƏR ARASINDA BALANSIN BƏRPASI OLACAQDIR. SIYASI BÜRONUN QOŞUNLARIN GÖNDƏRILMƏSI HAQQINDA QƏRARI PERŞINQLƏRIN YERIDILMƏSI ILƏ EYNI GÜNDƏ QƏBUL EDILDI.

Lakin SSRİ rəhbərliyi təkcə ABŞ-ın təsirindən qorxmurdu. 1979-cu ilin fevralında qərbdə Əfqanıstanla həmsərhəd olan İranda İslam İnqilabı qələbə çaldı və İran din xadimləri ölkədə SSRİ-yə yaxın hakim qüvvələrə qarşı ilk üsyanları fəal şəkildə dəstəklədilər. SSRİ-də belə hesab olunurdu ki, Hafizullah Əminin radikal siyasəti islamçıların nüfuzunu artırıb, ona görə də onu tez bir zamanda dayandırmaq lazım gəlirdi.

Sovet İttifaqı rəhbərliyində güc yolu ilə həll yolunun üç tərəfdarı var idi – DTK sədri Yuri Andropov, müdafiə naziri Dmitri Ustinov və xarici işlər naziri Andrey Qromıko. Nazirlər Sovetinin sədri Aleksey Kosıgin bunun qəti əleyhinə idi – o, Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun 12 üzvündən yeganədir ki, qoşunların göndərilməsi qərarını imzalamamışdır ki, bu da onun orduya göndərilməsinin səbəblərindən biri olmuşdur.

Həlledici söz Leonid Brejnevə məxsus idi. Sonradan onun bəzi köməkçiləri bildirdilər ki, o vaxta qədər baş katibin səhhəti o qədər pisləşib ki, ola bilsin ki, onun əməllərindən tam xəbəri olmayıb.

SSRİ Əfqanıstanda strateji maraqlarını qoruduğuna inanırdı və özünü cənubdan potensial hücumdan qorumağa çalışır. Qərbdə və ABŞ-da təbii ki, situasiyaya münasibət fərqli idi. Əfqanıstanda kommunist rejiminin yaradılması orada SSRİ-nin təsir dairəsini genişləndirmək cəhdi kimi qiymətləndirildi və bu, Amerikanın Vyetnamdakı məğlubiyyəti, Uotergeyt qalmaqalı və Avropada solçu terroru fonunda baş verirdi. Qərb dünyasının daxildə həmişəkindən daha qeyri-sabit görünürdü. Əfqanıstandakı sovetyönlü hakimiyyət orqanlarına düşmənçilik onu da əlavə etdi ki, onların hakimiyyəti dövründə Amerika səfiri Adolf Dabs orada öldü – o, radikal yaraqlılar tərəfindən qaçırıldı, azadlıq əməliyyatı zamanı öldürüldü.

Bununla birlikdə, ABŞ-ın Sovet ordusunun “Vyetnam kabusu” na məruz qalması, Şərqi Avropaya nəzarətinin zəiflədilməsi məqsədilə SSRİ-ni qəsdən Əfqanıstan münaqişəsinə sürükləməsi fikir də geniş yayılmışdır. Bu izahda sovet rəhbərliyi çox vaxt siyasi təxribatın qurbanı kimi təqdim olunur. Bu versiyanı dəstəkləmək üçün onlar, xüsusən, ABŞ prezidenti Cimmi Karterin müşaviri Zbiqnev Bjezinskinin 90-cı illərin ortalarında “biz rusları işğala məcbur etməmişik, lakin bunun ehtimalını bilərəkdən artırmışıq”- fikrinə istinad edirlər.

Ümumiləşdirib qeyd etmək olar ki, Vaşinqton və Moskva arasında gərginliyin və artan rəqabətin siyasi-diplotik yollarla həll edilməyəcək dərəcədə kəskinləşməsi Əfqanıstan müharibəsinə yol açmışdı. Tərəflər o qənatə gəlmişdilər ki, yaranmış imkanalardan rəqibi tam zəiflətmək və təslim etmək üçün maksimum yararlanmaq, hətta silahları da işə salmaq vacibdir.

Tarix başqa formada, lakin oxşar məzmunda təkrarlanır və ruslar yenidən ÇAR Putunun 23 illik təkbaşına hakmiyyətindən sonra yenidən sarsıntıarla üzləşərk əzablı yolçuluğua davam edəcəklər.

Tarix: 22-02-2023, 13:26