ÇXR Sədri Si Cinpin “Çin–Mərkəzi Asiya” ikinci sammitində iştirak etmək üçün Astanadadır.

“Cənubi Qafqaz” politoloqlar klubunun rəhbəri İlqar Vəlizadənin fikrincə, bu, diplomatik baxımdan önəmli addımdır və Çin ilə Mərkəzi Asiyanın beş dövləti arasında regional sabitliyin qorunması və yüksək keyfiyyətli inkişafın təmin olunması istiqamətində münasibətlərin yeni inkişaf planının qurulması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Reportyor.az İlqar Vəlizadənin "Kazinform"a müsahibəsini təqdim edir.

— Hazırkı Mərkəzi Asiya-Çin sammitinin özəlliyi nədir? Sizcə, niyə bütün beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini cəlb edir?

— İlk növbədə demək lazımdır ki, mövcud şəraitdə — Ukraynada müharibə davam edir, Yaxın Şərqdə müharibə sürət qazanır — supergüclərin liderlərinin hər hansı bir addımı, bəyanatı əlbəttə diqqəti cəlb edir, burada isə “Mərkəzi Asiya–Çin” formatında bütün bir səfər həyata keçirilir.
Si Cinpinin bölgəyə səfəri bu mənada əlamətdardır. Bu gün tərəflərin ümumi iqtisadi, siyasi ekosferanın, hətta deyək ki, təhlükəsizlik sahəsində ekosferanın yaradılması istiqamətində atdıqları addımlar diqqət çəkir.
Bu gün Çin və Mərkəzi Asiya ölkələri üçün xarici siyasətin dayanıqlı, proqnozlaşdırılan olması, öz maraqları əsasında qurulması önəmlidir. Mərkəzi Asiya ölkələri Çin üçün belə regiondur ki, onunla münasibət proqnozlaşdırılan və qarşılıqlı faydalı əlaqələr qurmağa imkan verir, beynəlxalq münasibətlər sistemi çökərkən, beynəlxalq təhlükəsizlik yalnız kağız üzərində qalarkən. Burada Mərkəzi Asiya ilə Çinin qarşılıqlı əlaqəsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Avrasiya mərkəzində təhlükəsizlik sisteminə əsaslanan ölkələr, xalqlar, siyasi sistemlərin unikal simbiozudur və bu, uzunmüddətli perspektiv üçün əlaqələr qurur.
Bu regionda formalaşan oyun qaydaları Avrasiya regionalında deyil, beynəlxalq münasibətlərə də ciddi təsir göstərir, buna görə də bu səfər həm tədbirə, həm də nəticələrinə diqqət çəkir.


— Prezident Qasım-Jomərd Tokayev öz çinli həmkarını “möhtəşəm dövlət xadimi” adlandırdı. Sizcə, bu təsvir ÇXR Sədrinin qlobal siyasətdə və Çin-Qazaxıstan münasibətlərinin inkişafında rolunu necə əks etdirir?

— Si Cinpini “möhtəşəm dövlət xadimi” kimi xarakterizə etmək onun dövlətlərarası, xüsusilə Çin-Qazaxıstan və Mərkəzi Asiya–Çin münasibətlərində xidmətlərinə hörmətin ifadəsidir.
Si Cinpin dövründə genişmiqyaslı iqtisadi layihələr həyata keçirildiyi, Çinin Mərkəzi Asiyada mövqeyinin gücləndiyi müşahidə olunur və bu, regionların inkişafına stimul verdi.
“Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü Si Cinpin tərəfindən irəli sürüldü və bu gün Mərkəzi Dəhlizin təməlini təşkil edir. Bu dəhliz Mərkəzi Asiyaya aid ölkələrə okeana çıxışı olmasa da, logistik sxemlərini inkişaf etdirmək, regional və beynəlxalq arenada öz mövqelərini gücləndirmək imkanı yaradıb, digər ölkə və regionlarla ticarət-iqtisadi əlaqələrini möhkəmləndirib. Mərkəzi Dəhliz bu gün yalnız Çinlə deyil, həm də Avropa İttifaqı, Qərb və Yaxın Şərq ölkələri ilə əlaqələrdə Mərkəzi Asiya üçün əsas körpüdür. Buna görə də Si Cinpin tərəfindən başlanılan bu təşəbbüs Mərkəzi Asiya ölkələrinin potensialının inkişafı baxımından vacib addımdır.
Digər tərəfdən, Si Cinpin sülh, sabitlik, təhlükəsizlik və BMT nizamnaməsində əks olunan ərazi bütövlüyü, suverenlik və ölkələrin daxili işlərinə qarışmamaq prinsiplərinə əsaslanan bir sıra beynəlxalq təşəbbüslər irəli sürüb. O, bu dəyərləri beynəlxalq səviyyədə və Mərkəzi Asiya ilə münasibətlərdə təbliğ edir və buna görə böyük nüfuza malikdir.
Çox zaman bir sıra ölkələr bu dəyərləri yalnız sözlə ifadə edir, amma gerçəkdə pozurlar: digər ölkələrin daxili işlərinə qarışırlar, onlara şərtlər diktə etməyə çalışırlar. Çin bu yola əl atmayıb. Si Cinpin siyasi xadim kimi həmişə belə praktikaya qarşı çıxıb. Bu da Mərkəzi Asiya liderləri, xüsusən Qazaxıstan–Çin münasibətlərinin inkişafı baxımından ona olan hörməti artırır.
Si Cinpin dövründə Çin region ölkələri, o cümlədən Qazaxıstanla bir çox strateji sazişlər imzalayıb. Hər dəfə o fərdi vurğulayıb ki, Qazaxıstanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi, sərhədlərinin toxunulmazlığı Çin üçün “qırmızı xətt”dir. O, həmişə Qazaxıstanın vahidliyini dəstəkləyəcək, hətta müəyyən mənada ölkənin təhlükəsizliyinə zəmanət verən şəxs kimi çıxış edir. Bu, Çin və onun lideri qarşısında Qazaxıstanın münasibətini müəyyən edən çox vacib mesajdır.
Bu gün beynəlxalq münasibətlər sistemi və hüquqi sənədlər bəzən effektivliyini itirib, kifayət qədər işləmir. Bu baxımdan, Çin tərəfindən Qazaxıstanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinin dəstəklənməsi prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Çin – ən böyük supergüclərdən biri, BMT Təhlükəsizlik Şurasının üzvüdür və xüsusilə bu bəyanatlar Qazaxıstan üçün böyük dəyər daşıyır. Bu, təhlükə halında praktik hərəkətə çevrilə biləcək bəyanatlardır. Bir çox ölkələr bunu bilir və bu, Qazaxıstan qarşısında mümkün aqressiv planların həyata keçirilməsinin müəyyən dərəcədə qarşısını alır.

— Gələcəkdə Qazaxıstan texnologiya, rəqəmsallaşma, süni intellekt sahəsində lider Çinlə əməkdaşlığı necə istifadə edə bilər?

— Çin bu regionda əməkdaşlıq üçün infrastrukturu, ekosferanı formalaşdırır. Amma bu iki tərəfli yol və təbii olaraq, Mərkəzi Asiya ölkələri də siyasi-iqtisadi mühitin formalaşmasına qatılır. Qazaxıstan üçün yalnız rezipiyent olmaq deyil, həm də müəyyən dərəcədə bu prosesə donor olmaq vacibdir. Burada Qazaxıstanın özü aktiv şəkildə IT texnologiyalarını inkişaf etdirməsi və onları öz ölkəsində olduğu kimi xaricdə də təşviq etməsi nəzərdə tutulur. Çinin yaratdığı platformalar birgə iş üçün imkanlar təmin edə bilər. Çin və Qazaxıstanın mövcud nailiyyətləri əldə olunan sazişlər əsasında geniş tətbiqə buraxıla bilər.
Çin əvvəllər qabaqcıl texnologiyaya malik ölkələrdən süni intellekt və IT sahəsində öyrənirdi. Eyni proses Qazaxıstanda da gedir. Bu gün Çin və Qazaxıstanın öz nailiyyətləri kifayət qədər güclü rəqabət aparır və ikitərəfli əməkdaşlıq IT və süni intellekt sahəsində çox faydalıdır; bu, həm Qazaxıstanın, həm də Çinin rəqabət üstünlüyünü artırır və bu texnologiyaların davamlı təkmilləşməsini təmin edir.

— “Çin heç vaxt siyasi şərt qoymur” – prezident Tokayev Si Cinpinlə görüş zamanı belə dedi. Bu sözlərin mənasını və yanaşmanın Çin-Qazaxıstan ikitərəfli münasibətlərinin inkişafına təsirini necə qiymətləndirirsiniz?

— Qazaxıstan və Çin arasında, bir tərəfdən tarix və praqmatizm, digər tərəfdən beynəlxalq münasibətlər quruluşunda oxşar yanaşmalar var. Qeyd etmək lazımdır ki, daxili işlərə qarışmamaq prinsipi Astana ilə Pekin arasında münasibətlərin əsasını təşkil edir.
Dünya miqyasında baş verən destruktiv proseslər, ərazi bütövlüyünün pozulması, ölkələrin daxili məsələlərinə müdaxilə halları fonunda, bu iki ölkənin bir-birinə hörmətlə yanaşması, siyasəti və münasibətləri digər ölkələr üçün nümunədir. Bəzən biz görürük ki, böyük layihələr həyata keçirmək üçün bəzi ölkələr “sos” adı altında digər ölkələrin daxili işlərinə qarışmağa çalışır – onlara necə inkişaf etməli, hansı siyasi islahatlar keçirməli olduqlarını diktə edir. Bu, üzərinə açıq deyilsə də, gizli şəkildə edilir, bəzi deklarasiyalarda siyasi və ya iqtisadi islahatların tətbiqinə dair maddə əlavə etməyə çalışırlar, bu islahatları monitorinq etmək və qiymətləndirmək istəyirlər.
Qazaxıstan–Çin münasibətlərində bu yoxdur. Çin Qazaxıstanın daxili işlərinə qarışmır, Qazaxıstan da Çinin daxili işlərinə müdaxilə etmir. Buna görə ticarət-iqtisadi, humanitar, siyasi əlaqələrdə risk səviyyəsi Mərkəzi Asiya ölkələrinin digər qeyri-region oyunçularla münasibətlərindəki kimi deyil. Bu, nümunəvi münasibətlərdir və ticarət-iqtisadi, siyasi və humanitar əlaqələrin xüsusiyyəti, dinamikası bunu bir daha təsdiqləyir.


KARUSEL / DÜNYA