1 dekabrda Azərbaycan Laçın rayonunu Ermənistandan təhvil alacaq.  Laçın dəhlizi “DQR”i Ermənistanla birləşdirən əsas yolda yerləşir. Artıq bölgə sakinləri əşyalarını yığaraq evlərini yandırırlar. “Kommersant”ın müxbiri Aleksandr Çernux Laçın rayonundakı bir yaşayış məntəqəsində olub, gedənlərlə uzun söhbət edib. Yaşlı Arek ona ikinci dəfə qaçqın düşdüyünü, ancaq yenə də Azərbaycan xalqına qarşı kinli olmadığını deyib. Yaşlı kişinin tərk etdiyi evindən götürdüyü son şey azərbaycanlı dostunun hədiyyəsi olub…

Giriş və çıxışda postlar var. “MC” (sülhməramlı qüvvələr) zolaqları olan əsgərlər hər avtomobilin nömrələrini, sürücünün adını, hara və niyə getdiklərini, nə qədər sərnişin daşıdıqlarını yazırlar.

Laçın tipik bir Rusiya regional mərkəzinə bənzəyən çox kiçik bir şəhərdir. 1 dekabrda burada nə olacağını heç kim bilmir – Ermənistan və Azərbaycan siyasətçiləri qarşılıqlı müstəsna açıqlamalar verirlər. Bəziləri Laçının istisnasız olaraq Azərbaycana aid olacağını israr edir, bəziləri isə yolu qorumaq üçün şəhərin özü və ətrafındakı beş kilometrlik zonanın yenə də ermənilərə qalacağını israr edirlər. Ermənilər tədricən şəhəri tərk edirlər, ancaq yalnız ehtiyaclarını alırlar.
Dağlarda erkən qaranlıq düşür, evə qalxırıq. Metal dam artıq yoxdur; bunun əvəzinə, çərçivənin taxta bir skeleti qalır. Süfrə artıq düzülmüşdür: kabab, qaynadılmış ət, pendir, göyərti, lavaş. Türk qəhvəsi köhnə metal sobada qızdırılır. Döşəmədə tutdan hazırlanmış şəfalı şərabın şüşələri var.
Birinci sağlıq: Doğma Rusiyadan olan qardaşlar üçündür, ikincisi hər şeyin yaxşı olması arzusudur.
Gənclər çıxarılan dəmiri yükləmək üçün yola çıxırlar, yaşlı insanlar soba yanında isinmək və bizimlə danışmaq üçün qalırlar. Üçüncü tostu qonaqlar söyləməlidir. Ermənilərin qonaqpərvərliyini məmnunluqla tərifləyirik. İçdikdən sonra evin səssiz sahibinin qonşusu olan yaşlı Arek birdən deyir:
“Azərbaycanlıları ziyarət edərkən onların da qonaqpərvər olduqlarını öyrənəcəksiniz. Onlar heyvan deyillər, onlar da insanlardır. Mən onları günahlandırmıram, əzizlərim. Bizi bir-birimizə vuruşduranlar günahkardır. Odeey, Rusiyada ermənilər və azərbaycanlılar birlikdə işləyirlər, ticarət edirlər …”
Ermənistandan meyvə tacirlərinin Moskva Food City bazarında üzləşdikləri son hadisəni xatırladıram. Arek əllərini yellədir.
– Əzizim, bunun səbəbi müharibədir! Sonra hər şey yenidən yaxşı olacaq. İki dəfə qaçqın oldum, amma heç vaxt azərbaycanlıları günahlandırmıram.
Arek və digər yaşlı insanlar Azərbaycan SSR-də anadan olublar. Köhnəlmiş xəritələr yada salınır. “1991-ci ildə bizi Şaumyandan qovdular. Bura gəldik. İndi isə 2020-ci ildə yenidən yola çıxırıq. Allah şeytana lənət etsin”.
– Getaşendə yalnız ermənilər yaşayırdı. Bir ATS-də işləmişəm, hələ də dəqiq xatırlayıram – kənddə 2.750 telefon nömrəsi, 3.320 radio çıxışı var idi. Hər evdə ən azı üç nəfər yaşayırdı.  Bax belə… Sonralar hamımız qovulduq…
– Necə oldu?
– Bütün ermənilər bölgəni tez tərk etdilər, amma biz iki kəndi – Getaşen və Martunaşendən bir qədər gec çıxdıq. Rus əsgərləri məcbur etdilər. Dedilər ki, “yığışın və avtobuslarla gedin”. Beləliklə, kəndimizdən ayrılmalı olduq qardaş…
“Azərbaycanlılar bizi də Kirovabaddan qovdular”, – deyir başqa bir qoca.
“Dedilər: Sizə bir- iki saat vaxt veririk. Sonra yük maşınlarına minib yola çıxdıq.
– Bizi Sovet əsgərləri çıxardı. Azərbaycanlılar yox, Sovetlər… – deyə Arek təkrarlayır.
– Buna görə ruslara qarşı kininiz varmı?
– Xeyr canım, nə danışırsan? Bunlar rus hərbçiləri yox, sovet əsgərləri idi. Qorbaçov bizi qovdu. Getaşendə isə indikindən daha pis idi.
Evin sahibi hamı üçün qəhvə və tut arağı süzür. Artıq heç kim tost demir.
– Getaşen üçün darıxırsan?
– Əlbəttə. İndi də bu kənd üçün darıxacağam. O qədər də doğma bir yer deyil, amma burada uzun illərdir yaşayırıq. Bir oğul burada, bir nəvə, bir qızım  burada ailə qurdu. Burası onlar üçün doğma oldu. Bir vaxtlar doğulduğumuz evlərimizi itirdik, indi də uşaqlarımız qaçqın oldular.

– Sovet dövründə bu torpaqda kim yaşayırdı?
– Əsasən kürdlər…
– Kürdlər də qovuldu?
–  Kürdlər döyüşmədilər, özləri buraları tərk etdilər.
Kişilər şüşə ilə pəncərə çərçivələrini çıxarmaq üçün evə gəlirlər. Onlara kömək edirik, sonra masaya qayıdırıq. Sovet dövrünü və xalqların dostluğunu bir daha xatırlayırlar.
“İcazə verin, sizə bir əhvalat danışım”, – deyir Arek. “1994-cü ildə Rusiyaya getmişdim. Qardaşım Volqoqradda yaşayırdı. Onun yanına gəldim və bir müddət orda qaldım. Volqoqraddakı bir dəmir yolu stansiyasında dayanmışdım. Yanımdan bir kişi keçirdi. Birdən dayanıb yaxından mənə baxıb: “Arek, sənsən?”-, dedi. Ona baxan kimi tanıdım: “İmran dayı, sənsən?”, dedim. And içirəm, – Arek ayağa qalxdı və barmağını təntənəli şəkildə qaldırdı, – and içirəm ki, qucaqlaşıb ağlaşdıq… İmran azərbaycanlı idi.
Kirovabadda bir mühəndis idi, bir yerdə işləmişdik. Onun atası ilə mənim atam qan qardaşları kimi idilər. Soruşdum ki, sən hara, bura hara? Dedi: “Sizdən sonra ailəmi də götürüb, Volqoqrada gəldim. İndi burda yaşayıram”. Sonra İmran dayıgilə qonaq getdim. Arvadı məni görəndə, çörəyə and içirəm, – Arek əlinə bir parça lavaş götürür – and içirəm, diz çökdü və ağladı: “İsk, sağsan?! Oğlunuz sağdır? Qardaşlar, bacılar, hamısı sağdır?”. Bax qardaş, biz azərbaycanlılarla belə mehriban yaşayırdıq.
– İndi onlarla əlaqə saxlayırsan?
– Əlbəttə ki, biz hələ də dostuq. Yeri cənnət olsun, İmran dayı artıq aramızda deyil. Ancaq qardaşımın ailəsi ilə onun ailəsi hamısı çox yaxşı dostlardı. Ad günü və ya başqa bir şad gündə-hamı bir-birinin yanına gedir. Arada mən də Volqoqrada gedirəm, onları hökmən ziyarət edirəm.
– Müharibə bunu dəyişdirmədi?
– Bir həftə əvvəl qardaşıma zəng eləmişdim. İmran dayının qohumları məni soruşublar. “Arek necədir, onunla nə baş verir?”. Görürsən əzizim, onlarla çox yaxşı yaşaya bilərik. Qardaşlar kimi.
– Bəs onda niyə bir-birinizi kəndlərdən və şəhərlərdən qovdunuz?
– Artıq bu sualı böyük rəhbərlərimizdən soruşmaq lazımdır. Biz də günahkar deyilik, onlar da günahkar deyil …
– Ancaq insanları evlərindən qovan prezidentlər deyildi. İnsanlar istəsəydilər, bunların heç biri olmazdı.
– Adi insanlar günahkar deyil! Dövlət günahkardır! – yaşlı kişi əsəbləşdi.- Saratova bacımı ziyarətə gedəndə, bilirsiniz orada neçə azərbaycanlı dostlarımla görüşürəm?
Uzun müddət mübahisə edirik…
 – Yaxşı, qonşular bir gecədə bir-birlərinə nifrət etməyə və öldürməyə necə başlayırlar?
“Adi insanlar əvvəlki kimi qaldılar”, – deyə Arek israr edir. Və yalnız sonunda etiraf edir: “Bilmirəm, cavabım yoxdur. Bir növ kor oluq. Hamı bunu etmədi. Sumqayıtda erməniləri mənzillərində gizlədən (1988-ci il iğtişaşları zamanı – Kommersant) nə qədər azərbaycanlıların olduğunu bilirsinizmi?
“Barış içində yaşamağımız üçün çox gecdir”
Cəbrayıl haqqında danışmağınızı xahiş edirəm. Arek tutqunlaşır: “Nə deyim? Xatırlamamaq yaxşıdır. Müharibə sanki ətçəkən maşın idi. Həm onlardan, həm də bizdən”.
Arek yeməyi masanın kənarından itələyir və son dəfə cəbhə xatirələrindən danışır.
– Cəbrayılda idim. Tank əleyhinə xəndəkdə uzanmışdıq. Baxırıq, dron uçur. Beş dəqiqədə hər şey yerlə yeksan olur. Bilmirəm necə xilas olduq. 27 sentyabrda müharibə başladı, 30-da mən artıq oradaydım. Səkkizində Cəbrayıl verildi və bizi oradan apardılar.  Mənim üçün bütün müharibə budur. Oğlum çox döyüşlərdə vuruşdu, mən yox.
– Yaxşı, döyüşmürdünsə, bəs orada nə edirdin?
– Neyniyim? Hamı kimi məni də məcbur apardılar. Bu müharibədə bir güllə belə istifadə etmədiyimə and içirəm.
– Başa düşmürəm, orada nə edirdin? Mərmi daşıyırdın, səngər qazırdın, yoxsa nə?
– Qardaş, mən özüm orada nə etdiyimizi hələ də  başa düşmürəm. Düzü, başa düşmürəm. Niyə orada oturduğumuzu heç kim anlamadı. Topçuların bizi öldürməsini gözlədilər …
Söhbət kəsilir – laminatı yerdən çıxartmağın vaxtı gəldi. Masanı qaldırıb başqa bir otağa aparırıq. Çılpaq divarlar qalır. Telefon fənərləri ilə bir-birimizi işıqlandırırıq.
“Bu müharibənin necə baş verdiyini anlamıram. Niyə ehtiyac duyduğunu başa düşmürəm. Neçə oğlanlarımız öldü! On səkkiz, on doqquz, iyirmi yaşlarında – Arek barmaqlarını əyir – iyirmi bir, iyirmi iki, iyirmi üç – niyə öldülər? Gənc oğlanlar… Ağızlarından hələ də süd iyi gəlirdi. Bütün nəsil öldü! Yaxşı, Baş nazir, bu ərazini tuta bilməyəcəyinizi başa düşdüyünüz halda niyə vuruşurdunuz? Nə gözləyirdiniz?
Mən özlüyümdə Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyanın əvəzinə Arekə cavab verməyə çalışıram: heç bir erməni siyasətçi mübahisəli əraziləri Azərbaycana verməyi təklif edə bilməz.
Arek mənə qulaq asmır, eyni fikri sonsuzca təkrarlayır:
– Türklərlə döyüşə bilməyəcəyinizi, heç bir dəstəyiniz olmadığını bildiyiniz halda niyə o vaxt, 28 sentyabrda müqaviləni imzalamadınız? Nə qədər oğlan sağ qalacaqdı! – Yaşlı adam alovlandı, Köçəryan, Sarkisyan, Paşinyan, Almaniya kansleri və Fransa prezidentini… qırılnışların hamısını xatırlamıram, harda qaldınız? Yaxşı ki, Rusiya gəldi. Bu o deməkdir ki, arxamızda yalnız Rusiya dayanır.
– Rusiyanın müharibəyə girməməsi ilə bağlı bir iradınız varmı?
– Heç bir iradım yoxdur. Bütün ermənilərin onlara qarşı kinləri yoxdur.
– Mən burada başqa bir fikir eşitdim.
– Ola bilər, bəlkə kimsə sizə Putinin səhv etdiyini söyləyəcək. Amma o, harada səhv etdi? Onun Dağlıq Qarabağla heç bir razılığı yoxdur. Ermənistana bir şey olsaydı, o zaman köməyə gəlməli idi. Amma yox, yox. Allaha şükür, bacardığı qədər kömək etdi. Rusiya sayəsində ən azı əşyalar toplamağa vaxtımız var. Ancaq bunların ümidinə qalsa idi, özüm də bilmirəm harda olacaqdıq…
Arek və ailəsi Ermənistandakı dostları ilə birlikdə yaşayacaqlarını deyirlər: “Allaha şükür ki, kömək etməyə hazır olan insanlar var. Bir iş tapacağam, qaynaqçı-dəmirçi acından ölmərik yəqin “.
– Niyə Qarabağda qalmırsan?
– A….(söyüş söyür – “Kommersant”) Ona ehtiyacım yoxdur. Qarabağ, Qarabağ, orda nə edəcəm? Ailəm burdandır, Stepanakertdə (Xankəndi-red) köküm yoxdur. Deyək ki, Stepanakertə gedib orada yaşadım. Orada kimə qapı düzəldəcəm, rəf düzəldəcəm? Artıq heç kimin belə bir işə ehtiyac yoxdur
Tutovkanı içib qurtarırıq. İçində bir neçə damla qalır.
– Bu kənddə azərbaycanlılarla yaşaya bilərdinizmi?
– Əzizlərim, artıq gecdir. Mən əvvəllər həyatın nə olduğunu xatırlayıram. Uşaqlarım da getdi. Mübarizə etdilər, azərbaycanlıları düşmən hesab etdilər. Barış içində yaşamağımız üçün çox gecdir.
Arek son dəfə yoxlamaq üçün evə gedir. Xaraba qoyduğu evi sonuncu dəfə yoxlayır. Arekin dağ altındakı evi, bağı, kiçik bir tərəvəz bağçası, üzüm bağı var. Mətbəx masasında tozlu qıvrım və mürəbbə bankaları, qurudulmuş qarğıdalı kolları, yerə səpilən lobya var. Divarda ucuz bir xatirə hədiyyəsi, gülümsəyən ağ qoyunlu plastik nal asılıb; rus dilində “İstəklərin yerinə yetirilməsi” yazılıb.
Evi gəzir, ah çəkə-çəkə divarlara toxunur. “Yandırılmalıydı, amma əllim gəlmir”, – deyir sakitcə. “Əl getmir, özün tikdiyini necə yandırasan?” Son vaxtlara qədər yataq otağı olan bir otağa girir. Arek ona baxır, divardan asılmış tablonun yanında durur, sonra mənə tərəf çevrilir: “Əzizim, mənə kömək et, şəkil çəkdirim. Yer azdır, amma özümlə aparacağam, əks halda həyat yoldaşım inciyəcək. Ona ad gününə hədiyyə etmişdim”. Tablonu avtomobilin baqajına qoyur və Arek yenidən evə girir. Bir neçə dəqiqədən sonra sevinclə qışqırır: “Tapdım, ən vacib şeyi tapdım”. Yaşlı erməni təntənəli şəkildə əlində ən adi təraş maşınkası tutur:
– Bilirsən bunu kim mənə verib? Azərbaycanlı verib, and olsun sənə! Dostum Saratova gəlmişdi. Mənə baxıb demişdi: qardaş, niyə saçını qırxmırsan? Bütün marketi gəzdi və mənə bir təraş maşınkası, bir ülgüc aldı … On beş il əvvəl olub bu hadisə. Mən hələ də bir azərbaycanlının verdiyi təraş maşınkası ilə qırxıram saçımı. İndi yoxdu, ölüb… Onu heç vaxt unutmayacağam.
Arek təraş maşınkasını çantasına qoydu, otaqlarda bir neçə dəqiqə daha gəzdi, sonra eyvanda görünür. “Yaxşı, yola çıxmağın vaxtı gəldi, – deyə şənləndi. – Nə isə yaşayacağıq də…” Qapını yumşaq bir şəkildə bağlayır, açarı iki dəfə çevirir və kiliddə qoyur, çıxarmır. “Əlvida. Evim, inşa etdim və tikdim, amma səni xilas edə bilmədim”, – deyib dərindən bir ah çəkir.
Yuxarıda alov parıltısı görünür. Bir saat əvvəl qonaq olduğumuz ev yanır.

– Niyə elədin?, – deyə soruşuram.
Bir neçə dəqiqədən sonra geri dönüb qaranlığa doğru gedir. Arxaya baxmadan. Cib telefonunun fənəri ilə əsgərlərin yanında düzülmüş avtomat patronları olan iki karton qutunu götürür. Aşağıya tərəf baxır və ucadan qışqırır:
– Onları atın … ( söyüş söyür). Heç kimi öldürməmələri üçün onları atın getsin, əzizim.
SON XƏBƏR / BANNER / GÜNDƏM